ጾም ሰውነት ከሚፈልጋቸው ነገሮች ሁሉ መከልከልና የጾም ጊዜ እስኪፈጸም ድረስ ከጥሉላት ፡ በዚህም በጾሙ ጊዜ ለተወሰነ ሰዓት ከማንኛውም ምግብ ተከልክሎ መጾም ነው ። (ፍትሕ መንፈሳዊ አንቀጽ 15 ፡ ማቴ· 6፡16)። በጠቅላላም ለሰውነት የሚያምረውን የሚያስጐመጀውን ነገር ሁሉ መተው ነው ።

የጾም ዋና ዓላማም ፈቃደ ሥጋ ለፈቃደ ነፍስ እንዲታዘዝ ለማድረግና በደልን ለማስተሥረይ የነፍስ ዋጋን ለማብዛት ነው ።

ጾም ከሃይማኖት ጋራ ግንኙነት ስላለው የአፈጻጸሙ ሥርዓት ይለያይ እንጂ ሃይማኖት ላለው ሁሉ ጾም አለው ። ይልቁንም በብሉይ ኪዳን ጾም ከፍተኛ ቦታ ነበረው ። የብሉይ ኪዳን ነቢያት ከእግዚአብሔር ጋር በሚገናኙበት ወራት እህል ውሃ ባፋቸው አይገባም ነበር ። (ዘፀ· 34፡28)። በኃጢአት ብዛት የታዘዘው የእግዘአብሔር መዓት የሚመለሰው ሕዝቡ በጾም ሲለምኑትና ሲማልዱት ነበር ። (ዮናስ 3:7–100 ፡ ኢዩ· 2:12–18) ።

በሐዲስ ኪዳንም ጾም ሰው ሠራሽ ሕግ ሳይሆን ራሱ መድኃኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ በመዋዕለ ሥጋዌ የሥራ መጀመሪያ አድርጎ የሠራው ሕግ ነው ” (ማቴ· 4፡2 ፣ ሉቃ· 4፡2)። ጾም ርኩሳን መናፍስትን የማራቅ ኃይል እንዳለው መድኃኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ አስተምሮአል (ማቴ· 17፡21 ፡ ማር· 9፡2)። ቤተክርስቲያንን እንዲያገለግሉ የታዘዙ ሐዋርያትም ከመንፈስ ቅዱስ በየጊዜው ትእዛዝ የሚቀበሉት በጾምና በጸሎት ላይ እንዳሉ ነበር ። (የሐዋ· ሥራ 13፡2)።

ለስብከተ ወንጌል የሚያገለግሉ ዲያቆናትና ቀሳውስት የሚሾሙትም በጾምና በጸሎት ነው ። (የሐዋ· ሥራ 13፡3 ፣14፡23)።

ደጋግ ሰዎች ሁሉ የፈለጉትን ያዩና ያገኙ በጾምና በጸሎት ፈጣሪያቸውን ማልደው ነው ። (ዕዝራ 8፡21 ፡ ነህምያ 9፡1–3 ፡ አስቴር 4፡16–17 ፣ የሐዋ· ሥራ 10፡30 ፡ 13፡2–3)።

የጾም ሃይማኖታዊ ትርጉም ፈጣሪን መለመኛ የኃጢአት ማስተሥረያ ስለሆነ በጾም ወራት ላምሮት ለቅንጦት የሚበሉ ወይም ለመንፈሳዊ ኃይል ተቃራኒ የሆነ ሥጋዊ ፍትወትን ከሚያበረታቱ ከአልኮል መጠጥ ፣ ከሥጋና ከቅቤ ፣ ከወተትና ከእንቁላል መከልከል ይገባል። (ዳን 10፡2–3)። ጾም በትምህርተ ሐዋርያትና በሊቃውንትም ዘንድ ሲሰበክ ኖሯል። (ፍትሕ‧መን‧አን 15 ፡ ዲድስቅልያ አን‧ 29)።

ነዳያንን ለመመገብ የሚጾም ንዑድ ክቡር ነው እንደተባለ ጦመኛው ለምሳው ወይም ለራቱ ያሰበውን ወጭ ነዳያንን እንዲረዳበት ለድኩማን ድርጅት ወይም በቤተክርስቲያን አካባቢ ለሚገኙ ነዳያን መስጠት ጾሙን የበለጠ ፍጹም ያደርገዋል ። (ኢሳ‧ 58:6–11)።

ጾም ከመባልዕት መከልከል ብቻ ሳይሆን ዐይን ክፉ ከማየት ፣ አንደበት ክፉ ከመናገር ፣ ጆሮ ክፉ ከመስማት የተቆጠበ እንደሆነ ጾሙን እውነተኛ ጾም ያደርገዋል ። (ማቴ‧ 5፡21–30)። (ያሬድ ጾመ ድጓ)

 የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተክርስቲያን የራስዋ የሆነ የጾም ሕግና ሥርዓት አላት፡

በሕጓም መሠረት ሰባት አጽዋማት አሉአት ፡

1ኛ. ዐቢይ ጾም

2ኛ. ረቡዕና ዓርብ

3ኛ. ነነዌ

4ኛ. ገሃድ

5ኛ. ጾመ ነቢያት

6ኛ. ጾመ ሐዋርያት

7ኛ. ጾመ ፍልስታ ለማርያም

ሀ) ዐቢይ ጾም

ዐቢይ ጾም :- ክብር ምስጋና ይግባውና ጌታችን መድኃኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ ከተጠመቀ በኋላ የጾመው የዓርባ ቀናት ጾም ነው። (ማቴ 4:1) ቤተ ክርስቲያንም ጌታ ያደረገውን ምሳሌ ተከትላ ትጸማለች

ዐቢይ ጾም ስምንት ሳምንታት ወይም 55 ቀኖች አሉት ። የመጀመሪያው ሳምንት ጾመ ሕርቃል ይባላል ። ሕርቃል (ኢራቅ ሊዮስ) የቤዛንታይን ንጉሥ ነበር ፣ (614 ዓ.ም)። ይህ ሳምንት በስሙ የተጠራበትም ምክንያት እንደሚከተለው ነው ። በዘመኑ ፋርሶች ኢየሩሳሌምን ወርረው የጌታን መስቀል ማርከው ወስደው ነበር ። እሱ ወደ ፋርስ ዘምቶ እነርሱን ድል አድርጎ መስቀሉን ይዞ ወደ ኢየሩሳሌም ተመልሷል ። በዚህ ምክንያት ክርስቲያኖች ተደስተው ለስሙ መታሰቢያ ይህን የጾም ሳምንት በቀኖና ውስጥ አስገብተውለታል ቤተ ክርስቲያናችንም በቀኖናዋ አስገብታ ተቀብላዋለች ከዐቢይ ጾምም ጋር አንድ ሁኖ ተቆጥሮአል ። (ፍት· ነገ· 15)።

የመጨረሻው ሳምንት ሰሙነ ሕማማት ነው ፡ ሐዋርያት የጌታችንን ነገረ መስቀል እያሰቡ የጾሙት ነው ። ያም ሆነ ይህ ሁሉም ከዐቢያ ጾም ጋር አንድ ሆነው ተቆጥረዋል ።

ዐቢይ ጾም መባሉ

1ኛ የጌታ ጾም ስለሆነ ፡

2ኛ የሰይጣን ፈተናዎች (አርእስተ ኀጣውእ) ድል የተነሱበትናየሚነሱበት በመሆኑ ነው፡

የቤተ ክርስቲያናችንን መዝሙር ንባቡን ከዜማው አስማምቶና አጠናቅሮ የተናገረው አትዮጵያዊው ሊቅ ቅዱስ ያሬድ በጾመድጓው በዓቢይ ጾም ለሚገኙት እሑዶች ሁሉ የተለየ መዝሙር ስለሠራላቸው እያንዳንዱ እሑድ በመዝሙሩ ስም ይጠራል ።

የመጀመሪያው እሑድ ዘወረደ ይባላል

በመጽሐፉ መጀመሪያ አምላክ ከሰማይ መውረዱን ሰው መሆኑንና መሰቀሉን ስለሚያወሳ ነው። (ዮሐ· 3፡13)።

ሁለተኛው እሑድ ቅድስት ይባላል

በተለይ ስለ ዕለተ ሰንበት ቅድስና ስለሚያወሳ ነው ።

ሦስተኛው እሑድ ምኩራብ ነው

ጌታ በመዋዕለ ትምህርቱ በሰንበት በምኩራብ ገብቶ ማስተማሩን ስለሚያወሳ ነው።

አራተኛው እሑድ መጻጉዕ ነው

ድውያንን መፈወሱን ዕውራንን ማብራቱን የሚያነሣ መዝሙር ይዘመርበታል ። (ዮሐ· 5፡1–9)።

አምስተኛው እሑድ ደብረ ዘይት ይባላል

በደብረ ዘይት ተራራ ላይ ሁኖ ያስተማረውን የዳግም ምጽአት ነገር የሚያስታውስ መዝሙር ይዘመራል ።

ስድስተኛው እሑድ ገብር ኄር ነው

የጌታውን ብር ተቀብሎ ያተረፈው ፡ በጌታውም ፊት ምስጋናን ያገኘው ሰው ታሪክ ይነገርበታል ፡ ይዘመርበታል ።

ሰባተኛው እሑድ ኒቆዲሞስ ነው

በሌሊት ወደጌታ እየመጣ ይማር የነበረውን የኒቆዲሞስን ታሪክየ ሚያስታውስ መዝሙር ይዘመርበታል ።

ስምንተኛው እሑድ ሆሣዕና ነው

          ጌታ ሆሣዕና በአርያም እየተባለ ወደ ቤተ መቅደስ የገባበት ዕለት መታሰቢያ ነው። ከሠርከ ሆሣዕና እስከ ትንሣኤ ያለው ሰባት ቀን «ሰሙነ ሕማማት» ይባላል ። በነዚህ ቀናት ብዙ አዝማደ መባልዕት አይበሉም ። ስግደት ይሰገዳል ። የጌታን መከራና ሞት የሚያስታዉሱ ምንባባት ከቅዱሳት መጻሕፍትና ከድርሳናት ተውጣጥተው በግብረ ሕማማት ይነበባሉ ። አዳም ከፈጣሪው ተጣልቶ የኖረውን የጨለማና የመከራ ዘመን በማስታወስ መንበረ ታቦቱ በጥቍር ልብስ ይሸፈናል ። ልብሰ ተክህኖውም ጥቋቁር ነው ። ይህ ሳምንት የ5500 ዘመን ዓመተ ፍዳና ዓመተ ኩነኔ መታሰቢያ ስለሆነ በዚህ ሳምንት ጸሎተ ፍትሐትና ጸሎተ አስተሥርዮ አይፈጸምም ። ጸሎተፍት ሐትና ጸሎተ አስተሥርዮ የሚደረገው የሆሣዕና ዕለት ነው ።

ጸሎተ ሐሙስ :-

ጸሎተ ሐሙስ ጌታ በፍጹም ትሕትና የደቀ መዛሙርቱን እግር ያጠበበትና ግብር ያገባበት ፡ ምሥጢረ ቁርባንን ያሳየበት ዕለት ነው። በዚህ ዕለት ቅዳሴ ይቀደሳል ። ከቅዳሴውም ቀደም ብሎ ካህኑ ውኀውን በብርት አድርጎ ጸሎተ አኰቴት አድርሶ በጌታ አምሳል የምእመናንን እግር ያጥባል ጸሎተ ቅዳሴውም ከተፈጸመ በኋላ ምእመናኑ ወደየቤታቸው ይሄዳሉ ።

ከጸሎተ ሐሙስ በበነጋው ዐርብ የስቅለቱ መታሰቢያ ዕለትሥዕለ ስቅለት ተሠርቶ ለስቅለቱ ነክ የሆኑ ምንባባት ሲነበቡ ይዋላል ። ሠርክ ሲሆን እያንዳንዱ ምእመን ወደ ቄሱ እየቀረበ በወይራ ቅጠል ይጠበጠባል። ቄሱም በወይራ ቅጠል እየጠበጠበ ተጨማሪ ስግደት ይሰጠዋል ። ይህም በወይራ ቅጠል መጠብጠብ የጌታ ግርፋት ምሳሌ ነው ። ቀጥሎም አራት መቶ እግዚኦታ ይደርሳል ። ለበዓሉ የተሠሩ መዝሙራትና ምንባባት ከተደረሱ በኋላ ንሴብሖ ለእግዚአብሔር ተብሎ መስቀል ከማሳለም በቀር ኑዛዜ ተደርጎ እግዚአብሔር ይፍታ ይባላል ። ጸሎተ አስተሥርዮ ይደረጋል(ፍትሕ መንፈሳዊ አንቀጽ 15፤601) በአሥራ ሁለት ሰዓት ሠርሖተ ሕዝብ ይሆናል ። ሐዋርያት የጌታን ትንሣኤ ሳናይ እህል ውሃ አንቀምስም ብለው እስከ ትንሣኤ አክፍለዋል ። በዚህም መሠረት በቤተ ክርስቲያናችን የሚችል ዓርብንና ቅዳሜን እንዲያከፍል ፡ የማይችል ሰው ግን ቅዳሚትን ብቻ እንዲያከፍል ታዟልዕ (ሉቃ· 5፡33፟35፣  ፍትሕ· መን· አንቀጽ 15፡578)።

ቅዳሜ ጧት ምእመናኑና ካህናቱ ወደ ቤተ ክርስቲያን ይሰበሰባሉ የጧት ጸሎት ሲፈጸም «ገብረ ሰላመ በመስቀሉ” ክርስቶስ በመስቀሉ ሰላምን መሠረተ ሰላምን አደረገ የምሥራች እየተባለ በቤተ ክርስቲያን ለተሰበሰበው ሁሉ ቄጠማ ተባርኮ ይሰጣል ፡ የምሥራች ምልክት ነውና ። ምእመናኑም በራሳቸው ያሥሩታል ።

ወደ ቤተ ክርስቲያን ላልመጡትም ካህናት በየሰበካቸው ልብሰ ተክህኖ ለብሰው መስቀልና ቃጭል ይዘው ቄጠማውን የምሥራች እያሉ ያድላሉ።

የፊተኛው ቀዳም እግዚአብሔር ፍጥረታትን ፈጥሮ ከሥራው ያረፈበት ዕለት እንደሆነ ይህ ደግሞ የማዳን ሥራውን በመስቀል ላይ ፈጽሞ ስኩብ በመቃብር ሆኖ የዋለበትና ያደረበት ዕለት ነው ። ይህ ዕለት «ስዑር ቀዳም» ይባላል ። ስዑር መባሉም ባመት አንድ ቀን ስለሚጾም ነው ። «ለምለም ቀዳምም» ይባላል ። በዚህ ቀን ቄጠማ ይታደላልና ቄጠማውም የምሥራች ምልክት መሆኑ ከታረክ ጋር የተያያዘ ነው ። ቅዱስ መጽሐፍ እንደሚነግረን ዓለም በማየ አይኅ በተጥለቀለ ቀጊዜ የኖኅ መርከብ ማረፊያ አጥታ ስትንሳፈፋ የውሃውን ሁኔታ ለመረዳት ኖኅ ርግብን በመርከቡ መስኮት አሾልኮ ላካት ። እሷም የወይራ ቅጠል ባፋ ይዛለት ተመልሳለች ። ኖኅ በዚህ የወይራ ቅጠል የውኀውን መድረቅ ተረድቶ ተደሰተ ። መርከቡንም ለማሳረፍ ተዘጋጀ ። «የወይራው ቅጠል» ለጥፋት ውሃ መድረቅየም ሥራች መንገሪያ እንደሆነ ሁሉ አሁንም በክርስቶስ ሞት «ማየ ሥራዌ ፡ ማየ ድምሳሴ ፡ ኃጢአት ፡ ሞተ ነፍስ ከሰው ልጆች ተወገደ» የምሥራች ፡ እያለች ቤተ ክርስቲያን ለምእመናን ቄጠማ ታድላለች ። (1 ጴጥ· 3፡19–21)።

ለ) ከዐቢይ ጾም ቀጥሎ ሁለተኛው ጾም የረቡዕና የዓርብ ጾም ነው

ረቡዕና ዓርብ ከትንሣኤ ጀምሮ እስከ ጰራቅሊጦስ እሑድ ድረስ ከሚገኙና እንዲሁም ልደትና ጥምቀት ከሚውሉባቸው ረቡዕና ዓርብ በቀር ዓመት እስከ ዓመት ይጾማሉ ። የሚጾሙበትም ምክንያት አላቸው ።

ረቡዕ፡

    ረቡዕ የአይሁድ ሸንጎ ጌታን ዓርብ ዕለት ለመስቀል ምክረ ሞቱን የፈጸመበት ዕለት ነው ። (ዮሐ· 11፡46–53) ። መድኃኔዓለም ክርስቶስ ለሰው ልጆች ሲል የተወሰነበትን የሞት ውሳኔ ሁልጊዜ በማስታወስ ክርስቲያኖች በዚህ ዕለት እንዲጾሙ ታዟል ።

ዓርብ :-

   ዓርብ እንደሚታወቀው ጌታ የተሰቀለበት በሥጋ የሞተበት ብዙ ዘመን ሲጠበቅ የነበረው ተስፋ የተፈጸመበት ቅዱስ ዕለት ነው ። (ዮሐ‧19፡17–30 ፣ ሉቃ 23፡26–49)። ስለሆነም ልደትና ጥምቀት ከሚውሉባቸው እንዲሁም በበዓለ ሃምሳ ውስጥ ከአሉት ረቡዕና ዓርብ በቀር በየሳምንቱ በጾምና በጸሎት እንዲከበሩ በቤተ ክርስቲያናችን ታዟል ፡ (ፍት‧መን‧አን 15 ፣ ዲድስቅ 29)።

ሐ) ሦስተኛው ጾም የነነዌ ጾም ነው

ይህ ጾም የሦስት ቀን ጾም ነው ። ሰኞ ማክሰኞ ፣ ረቡዕ ። ይህ ጾም «በመባጃ ሐመር»  «በኢየዓርግና ኢይወርድ» ስለሚመላለስ ቁጥሩ ከአጽዋማት አዋድያት ነው ። አንድ ጊዜ በጥር አንድ ጊዜም በየካቲት ይሆናል ። የቤተክርስቲያን አባቶች ይህን ጾም የወሰኑት የነነዌ ሰዎች በጾምና በጸሎት ከመዓትና ከጥፋት እንደ ዳኑ (ዮናስ 3፡5–9 ፣ ማቴ 12፡39)። ምእመናንም በጾምና በጸሎት ከፈጣሪያቸው ምሕረትንና በረከትን እንዲያገኙ በማለት ነው

መ) አራተኛው ጾመ ገሃድ ነው

ይህ ጾም በልደትና በጥምቀት ዋዜማ የሚጾም ነው ። ልደትናጥ ምቀት ረቡዕና ዓርብ ሲውሉ በሌሊት ስለሚቀደስና ስለሚበላ በለውጡ በዋዜማው ሐሙስና ማክሰኞ ይጾማል ፣ (ፍት·መን·አን· 15)። ይህም ጾም በያመቱ እንዲጾም በቀኖና ቤተ ክርስቲያን ተወስናል ።

ሠ) አምስተኛው ጾም ጸመ ነቢያት ይባላል

የጾሙ ጊዜ ከሕዳር 15 እስከ ታኅሣሥ 28 ቀን ያለው ነው ። ይህን ጾም የምንጾመው ነቢያት በየዘመናቸው ስለ ክርስቶስ መምጣት በናፍቆት ይጾሙና ፣ ይጸልዩ ስለነበር የእነርሱን አርአያ ተከትለን የክርስቶስን ልደት ከማክበራችን ቀደም ብለን ይህን ጾም እንድንጾም በሐዋርያዊት ቤተ ክርስቲያን ሥርዓት ተሠርቷል ። (ፍት መን‧አን‧15)።

ረ) ስድስተኛው ጾም ጾመ ሐዋርያት ነው

የሰኔ ጾምም ይባላል ። ሐዋርያት መንፈስ ቅዱስን ከተቀበሉ በኋላ ለስብከተ ወንጌል ከመሔዳቸው በፊት የጾሙት ነው ። ምእመናንም እነርሱን ምሳሌ አድርገው ከጰራቅሊጦስ እሑድ ማግስት ጀምረው እንዲጾሙ ቤተክርስቲያናችን ታዛለች ። ይህ ጾም «በኢየዐርግና ኢይወርድ» ስለሚመላለስ የተወሰነ ቀን የለውም ፡ አንዳንድ ጊዜ ከአርባ ቀን ይበልጣል ፡ አንዳንድ ጊዜም ከሠላሳ ቀን ያንሳል ።

ሰ) ሰባተኛው ጾም ጾመ ፍልሰታ ለማርያም ነው

የፍልሰታ ጾም ከነሐሴ 1 እስከ 15 ቀን ያለው ነው ። እመቤታችን ያረፈችው በጥር 21 ቀን 50 ዓ·ም ነው ። ሐዋርያት ሊቀብሩ ወደጌቴ ሴማኒ ይዘዋት ሲሔዱ አይሁድ በታተኗቸው ። በዚህ ጊዜ መላእክት የእመቤታችንን ሥጋዋን ወስደው በገነት ከዕፀ ሕይወት ሥርጉን አኑረውታል ። (ተአምረ ማርያም ፡ ስንክሳር ነሐሴ 16 ቀን)።

ዮሐንስ በተመስጦ እየሄደ ሥጋዋን ያጥን ነበር ። ለሐዋርያት ይህን ይነግራቸዋል ። ለዮሐንስ ተገልጣ ለእኛ ሳትገለጥ ብለው በነሐሴ ሱባዔ ገቡ ። ሁለተኛው ሱባዔ ሲፈጸም በ14ኛው ቀን መልአክ ሥጋዋን አምጥቶ ሰጥቶአቸው ቀብረዋታል ። በሦስተኛው ቀን ነሐሴ 16 ቀን ተነሥታ አርጋለች (ተአምረ ማርያም፡ ስንክሳር ነሐሴ 16 ቀን)።

ከዚህ ጊዜ ጀምሮ ሐዋርያዊት ቤተ ክርስቲያን የእመቤታችንን በረከት ለማግኘት ትጾማለች ። በኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን ይህን ጾም ሕፃናቱ ሳይቀሩ ይጾሙታል ።

በዚህ የአሥራ አምስት ቀን ገዜ ውስጥ የማይጾምና የማይቆርብ ከጣመ ምግብ በመከልከል ጥሬ እየቆረጠው ፣ ውሃ እየጠጡ በጾምና በጸሎት ይሰነብታሉ ። በፍልሰታ ጾም ጊዜ በጠቅላላ በኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን ያለው ሁኔታ ሕዝቡ ልጅ አዋቂ ሳይል የሚያሳየው ሃይማኖታዊ ሥርዓት ኢትዮጵያ ለእመቤታችን የቃል ኪዳን አገር መሆኗን ይመሰክራል ።

እነዚህን አጽዋማት ከሰባት ዓመት በላይ ያለ ሁሉ እንዲጾማቸው ተወስኗል ። ቅዳሴ የሚቀደሰውም ከእሑድና ከቅዳሜ በቀር በጾም ወራት ውሎ ነው ።

ጸሎት ሰው በሃይማኖት ፈጣሪውን ያመሰገነና ሥርየተ ኃጢአትን እየለመነ ከፈጣሪው ጋር የሚነጋገርበት ቃል ነው ። (ፍትሕ መንፈሳዊ አንቀጽ 14፡528) ። የጸሎት መሠረቱ ፡ «እሹ ታገኛላችሁ ለምኑ ይሰጣችኋል ፣ ደጅ ምቱ ይከፈትላችኋል» የሚለው አምላካዊ ቃል ነው ፡ (ማቴ፡7፡7) ለጸሎት አፈጻጸምም የተለየ ጊዜና ቦታ አለው ። በዚህም መሠረት:- ካህናትና ምእመናን ለጸሎት ወደ ቤተ ክርስቲያን የሚሔዱባቸው ጊዜያት ጥዋትና ማታ ናቸው

የጸሎት ጊዜያት

የጸሎት ጊዜያት ሰባት ናቸው (መዝ. 118፡164)

ሀ)ነግህ

ለ) ሠለስት

ሐ) ቀትር

መ) ተስዓት (ዘጠኝ ሰዓት)

ሠ) ሠርክ

ረ) ሰዓተ ንዋም (የምኝታ ሰዓት)

ሰ) መንፈቀ ሌሊት (ዕኩለ ሌሊት) ናቸው ።

ከ7ቱ ጊዜያት ካህናትና ምእመናን ወደ ቤተ ክርስቲያን ሔደው የሚጸልዩባቸው ነግህና ሠርክ ናቸው ። በቀሩት ጊዜያት ግን በያሉበት ሊጸልዩ ይገባል (ፍት·መን·አን· 14 ረስጣ 48 ፡ 47 ድስቅ 12) ።

ጸሎት በ3 ይከፈላል ።

• የግል ጸሎት
• የቤተሰብ ጸሎት
• የማኅበር ጸሎት

ሀ) የግል ጸሎት

የግል ጸሎት የሚጸለየው በቤትና በአመች ቦታ ነው ። የግል ጸሎት ማንም ሳያየውና ሳይሰማው አንድ ሰው በግሉ የጸሎት ቤቱን ዘግቶ በስቂለ ኅሊና ሆኖ ፈጣሪው ብቻ እንዲያየው እንዲሰማው አድርጎ በኅቡዕ የሚጸልየው ጸሎት ነው፡ (ማቴ 6:5–13) ።

ለ) የቤተሰብ ጸሎት

የቤተሰብ ጸሎት ቃሉ እንደሚያመለክተው አንድ ቤተሰብእ በአንድነት ሁኖ የሚያደርገው ጸሎት ነው ። ለዚህም የመቶ አለቃው የቆርነሌዎስ ጸሎት ምሳሌ ይሆናል ። (የሐዋ·ሥራ· 10፡2–6)።

ሐ) የማኅበር (የቤተክርስቲያን) ጸሎት

የማኅበር ጸሎት የሚባለው ካህናትና ምእመናን ወንዶችና ሴቶች ሽማግሌዎችና ወጣቶች በአንድነት ሆነው በቤተ ክርስቲያንና አመቺ በሆኑ ቦታዎች ሁሉ ተሰብስበው የሚጸልዩት ጸሎት ነው ።

በብሉይ ኪዳን የነበሩ አማንያን ወደ ቤተ እግዚአብሔር እየሔዱ ይጸልዩ ነበር ። (1ኛ ሳሙ· 1·9 13፡ መዝ· 121·1 ፡ ሉቃ 18፡10–14)።

በሐዲስ ኪዳንም ሐዋርያትና የሐዋርያት ተከታዮች የሆኑት ከርስትያኖች የቤተ ክርስቲያን መነሻዎች በሆኑት በጽርሐ ጽዮን በማርቆስ እናት በማርያም ቤት እንዲሁም በመጀመሪያዋ በአንጾኪያ ቤተክርስቲያን እየተሰበሰቡ ይጸልዩ ነበር (የሐ·ሥ· 1 ፡ 14 ፡ 25 ። 3 ፡ 1 ፡ 12፡12፡13፡1–3) ።

በዚሁ መሠረት በሰንበትና በበዓላት ቀናት ሁሉ ካህናትና ምእመናን በቤተ ክርስቲያን እየተገኙ በሰዓታት በማሕሌትና በጸሎተ ቅዳሴ እንዲያመሰግኑ ቤተ ክርስቲያናችን ሥርዓት አላት ። ሰዓታት በገዳማትና በአድባራት ከዓመት እስከ ዓመት ፡ በገጠርአብያተ ክርስቲያናት በእሑድ ፡ በበዓላትና በጸሎተ ፍትሐት ጊዜ ሌሊት በቤተ ክርስቲያን የሚጸለይ የካህናት የኅብረት ጸሎት ነው ። የመዓልት ሰዓታትም አለ በአጽዋማት ጊዜ በቀን በየሰዓቱ የሚጸለይ (አባ ጊዮርጊስ ሰዓታት ።)

ማሕሌት በዝማሜ በመቋሚያ (ዘንግ) በጸናጽልና በከበሮ የሚዘመርየ ካህናት የኅብረት መዝሙር ነው ። የዐቢይ ጾም ማሕሌት ያለ ጽናጽልና ከበሮ በመቋሚያ ብቻ እየተዘመመ ይዘመራል ። በካህናት መሪነት በምእመናን ተሳታፊነት (ተሠጥዎ ተቀባይነት) የሚፈጸሙ ፡

ጸሎተ ቡራኬ ቤተ ክርስቲያን

ጸሎተ ጥምቀተ ክርስትና

ጸሎተ ሢመተ ክህነት

ጸሎተ ተክሊል

ጸሎተ ምህላ

ጸሎተ ፍትሐት

ጸሎተ ቅዳሴና የመሳሰሉት ናቸው ።

ጸሎተ ቅዳሴ

ጸሎተ ቅዳሴ ሦስት ዋና ዋና ክፍሎች አሉት ።

እነርሱም፡

1ኛ– «ኦ እኁየ ሀሉ በዝንቱ ልቡና» ከሚለው አንስቶ ሚመጠ ንግርምት” እስከሚለው የዝግጅት ክፍል ፡

2ኛ– «ሚመጠን ግርምት» ከሚለው አንስቶ ፃኡ ንዑሰ ክስቲያን» እስከሚለው የትምህርት ክፍል ፡

3ኛ– «ፃኡ» ከተባለ በኋላ ያለው ፍሬ ቅዳሴ ነው ፡ የዚህም አፈጻጸምሥርዓት በሥርዓተ ቅዳሴውና በፍትሕ መንፈሳዊ አንቀጽ 12 በዝርዝር የተመለከተው ነው ።

የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ሥጋውንና ደሙን የምታከብርባቸው አሥራ አራት ቅዳሴያት አሏት ።እነርሱም፡

• ቅዳሴ ሐዋርያት
• » ” እግዚእ»
• » ዮሐንስ ወልደ ነጐድጓድ
• » ማርያም
• » ሠለስቱ ምእት
• » አትናቴዎስ
• » ባስልዮስ
• » ጎርጎርዮስ እኍሁ ለባስልዮስ
• » ኤጲፋንዮስ
• » ዮሐንስ አፈ ወርቅ–
• » ቄርሎስ
• » ያዕቆብ ዘሥሩግ
• » ዲዮስቆሮስ
• » ካልእ ጎርጎርዮስ ናቸው ።

የግልም ሆነ የማኅበር ጸሎት አፈጻጸም

በጸሎት ጊዜ ፡

ሀ) ዓምድና ግድግዳ ሳይደገፉ መቋሚያ ሳይዙ በሁለት እግር ቀጥ ብሎመቆም ነው ። (መዝ፡5፡3)።

ለ) ወገብን መታጠቅ፣ ልብስን ዝቅ አድርጎ ማደግደግ ነው (ሉቃ· 12፡35 ፣ ፍት·ን· አንቀጽ 14 ።

ሐ) በጸሎት ጊዜ ፊትን ወደ ምሥራቅ መልሶ መቆም ወዲያና ወዲህ ወደ ግራ ወደ ቀኝ ፡ ወደ ሌላም አለማለት ፡ በሰፊሐ እድ ፡ በሰቂለ ሕሊና ፡ ሁኖ መጸለይ ይገባል (መዝ· 133፡2፡ ዮሐ· 11፡41)።

መ) ጸሎት ሲጀመርና ሲፈጸም አመልካች ጣትን ከሌሎች ጣቶች ጋር አመሳቅሎ በትእምርተ መስቀል አምሳል በጣት ማማተብ ነው ፡ ሲያማትቡም ከላይ ወደ ታች ከግራ ወደ ቀኝ በማድረግ ነው ። በማማተብ ጊዜ የክርስቶስን መከራ መስቀል ማሰብ ያስፈልጋል ። (ሉቃ 11፡20) ።

ሠ) የሚጸልይ ሰው በትሕትናና በጸጥታ ሁኖ ለሌላ ሰው እንዳይሰማ ለራሱ ጆሮ ብቻ እንዲሰማ አድርጎ ኃጢአቱን እያሰበ መጸለይ ይገባዋል ይህንም የሚያደርገው ስለአለፈው ኃጢአቱና በደሉ ነው ፡  ( ሳሙ· 1:3)

ረ) የሚጸልይ ሰው በጥቡዕ ልብ በጸሎት ከእግዚአብሔር ጋር ይነጋገራል ፡ አሳቡን በእግዚአብሔር ላይ ይጥላል ፡ የዓለምን አሳብ ሁሉ ይተዋል ።

ሰ) የሚጸልይ ሰው ሲያማትብ “በስመ አብ ወወልድ ወመንፈስ ቅዱስ አሐዱ አምላክ አዐትብ ገጽየ ወኩለንታየ በትእምርተ መሰቀል” እያለ ነው ። ሁለተኛም «እግዚኦ መሐረነ እግዚኦ መሐከነ እግዚኦ ተሣሃለነ ወባርከነ አሜን» እያለ ያማትባል ። ሦስተኛም «ስብሐት ለአብ ወወልድ ወመንፈስ ቅዱስ ይእዜኒ ወዘልፈኒ ወለዓለመ ዓለም አሜን ፡ እግዚኦ ረስየነ ድልዋነ ከመንበል በአኰቴት አቡነ ዘበሰማያት» የሚለውን ጸሎት 3 ጊዜ እየደገመና እየሰገደ በማማተብ በጸሎት መጀመሪያና መጨረሻ ጊዜ ማድረግ አለበት ። እንዲሁም መስቀልን ከሚያነሣ ቃል ሲደርስ ማማተብ ፣ ስግደትንም ከሚያነሣ ቃል ላይ ሲደረስ መስገድ ይገባዋል ። 

ሸ) የጸሎቱ ቅደም ተከተል መጀመሪያ አቡነ ዘበሰማያት ፡ ሁለተኛ መዝሙረ ዳዊት ፡ ውዳሴ ማርያምና ሌሎችም ፡ ቀጥሎ አቡነ ዘበሰማያት ጸሎተ እግዚእትነ ማርያም ፣ ጸሎተ ሃይማኖት በመጨረሻም አቡነ ዘበሰማያት ፡ ኪርያላይሶን 41 ጊዜ ይባላል ። ክርስቲያን ሁሉ መጸለይ አለበት ። የማያውቅ ምእመን ተምሮ መጸለይ ግዴታው ነው ካህናት ግን ሁሉንም እንዲጸልዩ ታዝዘዋል ። (ኤፌ. 5፡19–20 ፡ ማቴ· 7:7–8) ።

ቀ) ሲጸልይ ማዘን ማልቀስ ይገባዋል ፡ ሲያለቅስም በደሉንና ኃጢአቱን እያሰበ ለየአንዳንዱ በደል ዕንባን ማፍሰስ ነው ።

በ) የሚጸልይ ሰው በጸሎት ላይ ሳለ ጸሎቱን አቋርጦ ከማንም ሰው ጋር ፈጽሞ መነጋገር የለበትም ፡ ጸሎቱን ለማቋረጥ ችግር ቢገጥመው ግን በአቡነ ዘበሰማያት አሥሮ ንግግሩን ሲፈጽም ከአቋረጠበት ተነሥቶ ጸሎቱን ሊጸልይ ይገባል ።

ጸሎተ ምህላ

ይህ ጸሎት በአገር ላይ አባር ቸነፈር ፡ ጦርነት ሲነሣና ለማኅበረሰብእ አስጊ የሆነ መቅሠፍት በተከሠተ ጊዜ እግዚአብሔር መዓቱን በምሕረት ፣ ቁጣውን በትዕግሥት እንዲመልስ የምሕረትና የይቅርታ መለመኛ ነው ። (ዘኁ· 1 ፡ 46–50 ፡ ትንቢተ ዮናስ 3፡5110 ፣ ኢዩ ·2፡12–19 ፣ 1ነገ·  8:22–53)።

 በመሆኑም የተለየችግር ባጋጠመ ጊዜ ምእመናን ሁሉ በየሰበካ ቤተክርስቲያናቸው በጥዋትና በማታ እየተገኙ በጾምና በጸሎት ፈጣሪያቸውን እንዲለምኑ ቤተ ክርስቲያን ታዛለች ።

ጸሎተ ፍትሐት

ቤተ ክርስቲያን ለሙታን ጸሎተ ፍትሐት እንዲደረግ ታዝዛለች ። ፍትሐት ከዚህ ዓለም በሞተ ሥጋ የሚለዩት ሰዎች ከማዕሠረ ኃጢአት እንዲፈቱ ወደ እግዚአብሔር የሚቀርብ ጸሎት ነው ።

ጸሎተ ፍትሐት ሥርየተ ኃጢአትን ፡ ይቅርታን ፡ ዕረፍተ ነፍስን ያሰጣል ። ለደጋጎቹም በክብር ላይ ክብርን ተድላ ዕረፍትን ይጨምራል። ሙታንና ሕያዋን የሚገናኙት በጸሎት አማካይነት ነው። «ሕያዋን ለሙታን ይጸልያሉ ፣ ሙታንም ለሕያዋን ይለምናሉ ። » (ሄኖክ 12፡34) በነፍስ ሕያዋን ናቸውና ፡ (ማቴ 22፡31–32 ፣ ሉቃ· 20፡ 37–39 ። ባሮክ 3:4)

ለሙታን ጸሎተ ፍትሐት እንዲደረግላቸው ፡ መሥዋዕት እንዲሠዋላቸው ፡ በቤተ ክርስቲያንና በመካነ መቃብራቸው እንዲጸለይላቸው ቅዱሳን ሐዋርያት አዝዘዋል ። «በክርስቶስ አምነው ስለሞቱ ወንድሞቻችሁ ክርስቲያኖችና ሰማዕታት በቤተ ክርስቲያን ያለ ሀኬት ተሰብሰቡ ፡ በቤተ ክርስቲያን መሥዋዕት ሠዉላቸው ፡ ወደ ቤተ ክርስቲያንና ወደ መቃብር ስትወስዱአቸውም መዝሙረ ዳዊት ድገሙላቸው (ዲድስቅልያ አንቀጽ 33) ።

የቤተ ክርስቲያን የሕግና የሥርዓት መጽሐፍ ፍትሕ መንፈሳዊም በዲድስቅልያ የተጠቀሰውን ያጸናል ። (አንቀጽ 22) ። በዚሁ መሠረት ቤተ ክርስቲያናችን ለሞቱ ሰዎች ከዐእተ ነፍስ እስከ ርደተ መቃብር ከቤት እስከ ቤተ ክርስቲያን አስፈላጊውን ጸሎትት ጸልያለች ፡ መዝሙረ ስብሐት ታደርሳለች ።

ለሙታን የሚደረገው መታሰቢያም ከዕለተ ሞት እስከ አመት ከዚያም በላይ ሲሆን  ፡

1. በዕለተ ሞት
2. በሣልስት
3. በሰባት
4. በአሥራ ሁለት
5. በሠላሳኛው ቀን
6. በዓርባኛው ቀን
7. በሰማንያኛው ቀን
8. በስድስተኛው ወር (መንፈቅ) በሙት ዓመት በየዓመቱ ጸሎት እንዲጸለይላቸው ፡ ዕጣን እንዲታጠንላቸው መሥዋዕት እንዲሠዋላቸውና መታሰቢያ እንዲደረግላቸዉ ምጽዋት እንዲመጸወትላቸው ቤተ ክርስቲያናችን ታዛለች (ፍት· መን· አን· 22) ።

ከዚህም ሁሉ ጋር፡

• ስለ ሕሙማን
• ስለ መንገደኞች
• ስለ ዝናመ ምሕረት
• ስለ ምድር ፍሬ
• ስለ ወንዞች ውሃ
• ስለ ሙታንና ስለሕያዋን
• ስለ ንዑሰ ክርስቲያን
• ስለ ቤተ ክርስቲያን አንድነት
• ስለ ሀገርና ስለ ዓለም ሰላም
• ስለ ቤተ ክርስቲያን መሪዎችና አገልጋዮች
• ስለ ሀገር መሪዎች
• ስለ ነዳያንና ምስኪናን
• ስለ ስደተኞች
• ስለ አዘኑትና ስለተከዙት
• ስለ ታሠሩት
• ስለ በደለኞች (ኃጢአተኞች)
• ስለ ሃይማኖት ጽንዓት
• ስለ ወንዶችና ስለሴቶች ምእመናን በጠቅላላ ስለዓለም ሁሉ ቤተክርስቲያን ትጸልያለች ። ስለዚህም በየዓይነቱ ራሱን ችሎ የሚጸለይ መጽሐፈ ጸሎት አላት፡(መጽሐፈ ቅዳሴ ።)

ምጽዋት ከምግባራት ሠናያት አንዱና ዋነኛው ክፍል ነው ። የምጽዋት መሠረቱ እንጀራህን ለተራበ ስጥ ፤ ድሆችን በቤትህ እሳድር ፣የ ቤትህን ርኁብ ቸል አትበል ፡ የሚራሩ ብፁዓን ናቸው ፡ (ኢሳ 58፡6-8 ። ማቴ· 5፡7) የሚለው ነው ።

ምጽዋት በሁለት ዓይነት መንገድ ይሰጣል ።

ሀ) ቀኝህ የምታደርገውን ግራህ አትወቅ (ማቴ· 6፡1–4) ። በማለት ጌታ በአንቀጸ ብፁዓን በተናገረው መሠረት ሌላ ሁለተኛ ሰው ሳያይና ሳያውቅ የሚሰጥ ነው ።

ለ) በፍትሕ መንፈሳዊ በአንቀጽ 16 እንደታዘዘ በቤተ ክርስቲያን ማዕከልነት የሚሰጥ ነው ።

ምጽዋት ወደ ፍጹምነት የምታደርስ ናት ። (ማቴ· 19፡21–22) ። ምጽዋት ከትሩፋት ሁሉ በላይ ናት (ሆሴዕ፡ 6፡6 ማቴ 12፡7) ። ምጽዋት ሐዋርያዊ ትውፊትነት አለው (1ኛ ቆሮ 16፡1–4 ፣ 2ኛ ቆሮ.9፡6–7 ፣ ገላ 6፡9–10 ፣ ዕብ 13፡16) ።

ከቤተ ክርስቲያን አባቶችም ቅዱስ ዮሐንስ አፈወርቅ ሰው ባለመለየት ለተቸገረው ሁሉ ምጽዋት መስጠት እንደሚገባ አስተምሮአል (ዮሐ·ኣ·ተግ· 10) ። ምጽዋት ርዳታን ለሚሹ ሁሉ የሚሰጥ የገንዘብ ፡ የልብስና የቀለብ ርዳታ ሁሉ ነው። ከተረጂ ወገን ትርፍን ሳይሹ ወይም ይመለስልኛል ብሎ ተስፋ ሳያደርጉ ጌታችን መድኃኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ በማቴዎስ ወንጌል ምዕራፍ 6፡ 14 በተናገረው መሠረት የሚፈጸም ነው ።

በቤተ ክርስቲያናችን የምጽዋት አፈጻጸም የራሱ የሆነ ይዘት አለው። ይኸውም ምእመናን በሚጾሙበት ወራት ችግረኞችን እንዲጐበኙ (ኢሳ. 58፡6–9።) እንዲሁም በየቤተ ክርስቲያኑ ሰበካ ጉባኤ የችግረኞች መረጃ ክፍል እየተቋቋመ ችግረኞች እንዲረዱ የሚያዝሥርዓት አላት ፡ (ቃለ ዓዋዲ) ። ምጽዋት ኃጢአትን ያስተሠርያል (ዳን· 4፡27 ፣ ሉቃ· 7፡ 47 ፣ ማር· 4፡24) ። ምጽዋት ብፅዕናን ያሰጣል (ማቴ· 5፡7 ፤ የሐዋ· ሥራ 20፡35) ። በዚህና በመሳሰሉት ሁሉ ምጽዋትና ርኅራኄ ማድረግ በኢትዮጵያ ቤተክርስቲያን ከጥንት ጀምሮ የተለመደና እንደ ሥርዓቱ ሲፈጸም የኖረ አሁንም በመፈጸም ላይ ያለ መጽሐፋዊ ሥርዓት ነው ።

ስግደት ሰው አምልኮቱንና ተገዥነቱን ለመግለጥ ራሱን ዝቅ አድርጎ ግንባሩን መሬት በማስነካት ለፈጣሪው ተገዢነቱን የሚገልጽበት ተግባር ነው። የዚህም መሠረቱ “ለጌታ ለአምላክህ ስገድ” “በቅድስናውስፍራ ለእግዚአብሔር ስገዱ” (ዘዳግ· 6፡13 ፣ ማቴ 4፡10 ፣ መዝ 28፡2) የሚለው ነው ። እንዲህ ያለውም ስግደት የአምልኮት ስግደት ይባላል ። የሚቀርበውም ለአምላክ ብቻ ነው (ማቴ 4፡10) ። ለአምላክ የሚቀርብ ስግደትም በእውነት ፡ በመንፈስ መሆን ይገባዋል (ዮሐ· 4፡24) ።

ስግደት በሦስት ይከፈላል ። እርሱም ፡

ሀ) ሰጊድ ፡ ከመሬት ወድቆ ግንባርን ምድር አስነክቶ መነሣት ነው ።

ለ) አስተብርኮ ፡ ጉልበትን ምድር አስነክቶ መነሣት ነው ።

ሐ) አድንኖ ፡ ራስን ወደታች ዝቅ አድርጎ እጅ መንሣት ነው ።

በቤተ ክርስቲያን ስግደት የሚፈጸምባቸው ጊዜያት

ሀ) ወደ ቤተ ክርስቲያን ሲገባ (መዝ፡28፡2) ።

ለ) ጸሎት ሲጀመር ፥

ሐ) በጸሎቱ መካከል ስግደት ከሚያነሣ ቃል ላይ ሲደረስ ፥

መ) እንዲሁም በጸሎቱ መጨረሻ ላይ መስገድ እንደሚገባ በፍትሕ መንፈሳዊ አንቀጽ 14፡35–37 ። በአለው የታዘዘ የአምልኮትመግለጫ ሥርዓት ነው ።

በሰንበት ፡ በበዐለ ሐምሳ ፡ በጌታችንና በእመቤታችን እና በሌሎችም ዐበይት በዐላት ፡ ሥጋውንና ደሙን ከተቀበሉ በኋላ ፡ ከአድንኖና ከአስተብርኮ በቀር ስግደት አይሰገድም ፣ (ፍትሕ መንፈሳዊ አንቀጽ 14:537) ስግደት ሁለት ዓይነት ነው ።

እርሱም ፡

1· ለእግዚአብሔር አምላክ የምናቀርበው ስግደት ፡ አስተብርኮና አድንኖ የባሕርይ ስግደት ነው ።በታቦተ ሕጉ ፊትም ለእግዚአብሔር የሚቀርብ ስግደት የአምልኮት ስግደት ነው ። (ኢያሱ 7፡6 ፤ ፊል· 2፡10) ።

2:  ሀ) ለእመቤታችን

ለ) ለቅዱሳን መላእክት

ሐ) ለጻድቃንና ለሰማዕታት

መ) ለመስቀልና ለሥዕል የምናቀርበው ስግደት ፡ አስተብርኮና አድንኖ የጸጋ የአክብሮት ስግደት ነው።

የኢትዮጵያ ኦርቶዶክስ ተዋሕዶ ቤተ ክርስቲያን ስለ በዐላት አከባበር የራስዋ የሆነ ሥርዓት አላት ። ከሁሉ በፊት ቤተ ክርስቲያናችን ቅዳሜንና እሑድን ታከብራለች ። የቅዳሜ መከበር በብሉይ ኪዳን ታዞአል (ዘፀ· 20፡8)

በዘመነ ሐዲስ የክርስቲያኖች የቀዳሚት ሰንበት አከባበር እንደ አይሁድ ለሰው የሚከብድ እንዳይሆን ቤተ ክርስቲያን “ኢይደልዎሙ ለክርስቲያን ከመ ያጽርኡ ተገብሮ በዕለተ ሰንበት ከመ አይሁድ አላይትግበሩ ከመ ክርስቲያን ፡ ወኢትትዓቀቡ ሰንበተ ከመ አይሁድ” (ፍት·መን·አን·19።) በሚለው መሠረት እንዲፈፀም ታስተምራለች ። ሰንበተ ክርስቲያን እሑድም ጌታ ከሙታን ተለይቶ ስለተነሣባት የጌታ ቀን ተብላ በሐዲስ ኪዳን የከበረች ዕለት ናት፡ (ራእ· 1:10 ፣ 1ቆሮ· 16:1)።

“ሰንበተ ክርስቲያንን አከበራት ፡ ከፍ ከፍም አደረጋት ፡ የብርሃን ቀን አላት ፡ ከዕለታትም ሁሉ አበለጣት” (ቅዱስ ያሬድ ድጓ ዘፋሲካ።)

እንዲሁም “ወዕረፍትሰ አኮ በሰኪብ ከመ ዘሐመ በደዌ እላ በትጋህ መዓልተ ወሌሊተ ከመ ንኩን ፍቁራነሃ ለዛቲ ዕለት” (ቅዳሴ ኣትናቲዎስ 17–4) በሚለው መሠረት ምእመናን በቤተ ክርስቲያን እየተገኙ በመጸለይ ፡ የተቸገሩትን በመርዳት ፡ የታመሙትን በመጠየቅና የተጣሎትን በማስታረቅ እንዲያከብሩ ታስተምራለች ።

በቀኖና ቤተ ክርስቲያን መሠረት የጌታ ዐበይት በዐላት ዘጠኝናቸው ። እነዚህም ዐበይት በዓላት ፡

1ኛ· ትስብእት (ፅንሰት)

2ኛ· ልደት

3ኛ· ጥምቀት

4ኛ· ደብረ ታቦር

5ኛ· ሆሣዕና

6ኛ· ስቅለት

7ኛ· ትንሣኤ

8ኛ· ዕርገት

9ኛ· ጰራቅሊጦስ ናቸው ።

1ኛ· ትስብእት (ዕንሰት) :- ይህ በዓል የሚከበረው መጋቢት 29 ቀን ነው ። መልአኩ ቅዱስ ገብርኤል ለድንግል ማርያም የአምላክን ከርሷ ሰው መሆን ያበሠረበት ዕለት ነው ። በመንጸፈ ደይን ወድቆ ለነበረው የሰው ዘር ታላቅ የምሕረት ቀን ነው ።

2ኛ· ልደት :- ልደት በነቢያት ትንቢት የተነገረለት የሰውን ልጆች የፈጠረ ቃለ እግዚአብሔር ወልድ ፡ ሰውን ለማዳን ሰው ሆኖ ከቅድስት ድንግል ማርያም የተወለደበት ዕለት ነው ። ልደት በየዓመቱ የሚከበረው ታኅሣሥ 29 ቀን ነው። በዘመነ ዮሐንስ ግን (የሉቃስ ጳጉሜን ስድስት ስትሆን) ልደት ታኅሣሥ 28 ቀን ይከበራል ።

3ኛ· ጥምቀት :- ክርስቶስ በተወለደ በ30 ዓመቱ ተጠምቆ ሥራውን ጀምሯል ። ጌታ የተጠመቀው በፈለገ ዮርዳኖስ ነው ፤ ያጠመቀውም ዮሐንስ ወልደ ዘካርያስ ነው ። በተጠመቀም ጊዜ አብ በደመና ሁኖ የምወደው ልጄ ይህ ነው፡ብሎ መስክሮለታል ፡ መንፈስ ቅዱስም በርግብ አምሳል ወርዶ በራሱ ላይ ተቀምጧል ። (ማቴ· 3፡1–17 ፣ ማር· 1፡4–12 ፣ ሉቃ· 3፡22 ፣ ዮሐ· 1፡29-34) ።

ይህ በዓልም በሚከበርበት ጊዜ በዋዜማው ታቦታቱ ከየቤተክርስቲያናቸው ወጥተው በወንዝ ዳር በዳስ ወይም በድንኳን ያድራሉ። ሌሊት ስብሐተ እግዚአብሐር ሲደርስ አድሮ ሥርዐተ ቅዳሴው ይፈጸማል። ሲነጋ በወንዙ ዳር (በግድቡ) ጸሎተ አኰቴት ተደርሶ አራቱም ወንጌላት ከተነበቡ በኋላ ውሃው ተባርኮ ለተሰበሰበው ሕዝብ ይረጫል ። ይህም ጥምቀትን ለመድገም ሳይሆን የጌታችንን ጥምቀት ለማስታወስና በረከትን ለመቀበል ነው ። ጥምቀት የሚከበረው በያመቱ ጥር 11 ቀን  ነው ።

የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን በያመቱ ይህን የምትፈጽመው ጌታችን መድኃኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ ፡ በነቢያት የተነገረውን ትንቢት ለመፈጸም ፡

= ውሃን ለመቀደስ

= ለጥምቀት ኃይልን ለመስጠት

= ለእኛ አርአያና ምሳሌ ለመሆን ያሳየውን ትሕትና ለመመስከርናለማስተማር ነው ።

4ኛ· ደብረ ታቦር :- ደብረ ታቦር ጌታችን ኢየሱስ ክርስቶስ በማስተማር በነበረበት ጊዜ በደብረ ታቦር ላይ ብርሃነ መለኮቱን የገለጠበት ዕለት ነው (ማቴ·17፡1–9)። ይህ በዐል በያመቱ ነሐሴ 13 ቀን ይከበራል ።

5ኛ· ሆሣዕና :- ሆሣዕና ከትንሣኤ አንድ ሳምንት ቀድሞ በሚውለው እሑድ የሚከበር ዐቢይ በዐል ነው ። ታሪኩ በወንጌል ተጽፎአል (ማቴ· 21፡9–15) ።

ሆሣዕና ማለት መድኃኒት ማለት ነው ። በዚያች ዕለት ጌታ ወደ ቤተመቅደስ ሲገባ “ሆሣዕና በአርያም” እያሉ ስላመሰገኑት ዕለቱ በጌታ ስም ተጠርቷል ። በዚህ በዐል ጸበርት “ዘንባባ” እየተባረከ ለሕዝ ብይታደላል። ሕዝቡም ጸበርቱን እየተቀበለ እንደ መስቀል አድርጎ እየሠራ በየቤቱ ይሰቅለዋል ፡ በራሱም ያስረዋል ። በዚህ በዐል በቅዱስ ያሬድ የተዘመሩት መዝሙራት እየተዘመሩ በቤተ ክርስቲያን በአራቱም ማዕዘናት አራቱ ወንጌላት ይነበባሉ።

6ኛ· ስቅለት :- የስቅለት በዓል ለዓለም ቤዛ ሊሆን መድኃኔዓለም ክርስቶስ የተሰቀለበት ዕለት ነው ።

7ኛ· ትንሣኤ :- ጌታችን መድኃኒታችን ኢየሱስ ክርስቶስ እኛን ለማዳን በመስቀል ተሰቅሎ ሞተ ፡ ተቀበረ ፡ በሦስተኛውም ቀን መግነዝ ፍቱልኝ ፡ መቃብር ክፈቱልኝ ፡ ሳይል ከሙታን ተለይቶ ተነሣ ። ይህም የትንሣሌ ዕለት ለክርስቲያኖች የድልና የነፃነት ቀን ነው።

የትንሣኤ በዐል በቤተ ክርስቲያናችን በጣም በደመቀ አኳኋን በመንፈሳዊ ተመስጦ ይከበራል ። ቅዳሜ ማታ ለእሑድ አጥቢያ ሕፃኑ ፡ ሽማግሌው ፡ ወጣቱ ፡ ባልቴቱ በየሰበካ ቤተ ክርስቲያናቸው ይሰበሰባሉ። ሥርዐተ ጸሎት ይጀመራል ።

ለትንሣኤ በዐል በቀኖና ቤተ ክርስቲያን የተሠራው ሥርዓተ ጸሎት ከተከናወነና ኪዳን ከተደረሰ በኋላ ካህኑ መስቀሉን ይዞ ፡

ክርስቶስተንሥአ እሙታን ፡

በዐቢይ ኃይል ወሥልጣን ፡

አሰሮ ለሰይጣን ፡

አግዐዞ ለአዳም፡

ሰላም ፡

እምይእዜሰ

ኮነ

ፍስሓ ወሰላም የሚለው የትንሣኤው የምሥራችና የምስክርነት ቃል በማስተዛዘል ከተባለ በኋላ የመስቀል መሳለሙ ሥርዓት ይቀጥላል ።

በመንፈቀ ሌሊት ጸሎተ ቅዳሴ ይጀመራል ። ከሌሊቱ ዘጠኝ ሰዓት ሲሆን ሠርሖተ ሕዝብ ይሆናል ።ከእሑድ ጀምሮ እስከ ዳግም ትንሣኤ ያሉት ዕለታት እንደ አንድ የትንሣኤ ዕለት ናቸው ።

8ኛ· ዕርገት :- ዕርገት ጌታ ከሙታን ተለይቶ ከተነሣ በኋላ እስከ ዓርባ ቀን ድረስ ለሐዋርያት እየተገለጠ ታይቷቸዋል አስተምሯቸዋል ። በተነሣ ባርባኛው ቀን ቀደም አድርጎ እንደነገራቸው ለሐዋርያት አሁንም የመንፈስ ቅዱስን መምጣት ነግሮ ወደ ሰማይ ያረገበት ቀን ነው። ይህ በዐል በቤተ ክርስቲያን በጸሎት በማሕሌት ይከበራል።

9ኛ· ጰራቅሊጦስ :- ጰራቅሊጦስ ጌታ ባረገ ባሥረኛው በተነሣ ባምሳኛው ቀን መንፈስ ቅዱስ በሐዋርያት ላይ የወረደበት ዕለት ነው ።ጰራቅሊጦስ ማለት አጽናኝ ማለት ነው ። ይህ በዐል በብሉይ ኪዳን የእሸት በዐል ነበር (በዐለ ሰዊት።) እሥራኤል የነፃነት በዐላቸውን ከሚያከብሩበት ከበዐለ ፋሲካ (በዓለ ፍሥሕ) ጀምረው አምሳውን ቀን በዐል አድርገው ይሰነብታሉ ። በአምሳኛይቱ ቀን በዐለ ስዊትን (የእሸት በዐላቸውን) ያከብራሉ ።

ጌታ ባረገ ባስረኛው ቀን ከጠዋቱ በሦስት ሰዓት መንፈስ ቅዱስ በሐዋርያት ላይ ወረደ ። (የሐዋ· 2፡1–5) ። ጌታ የነገራቸው የተስፋ ቃል ሁሉ ተፈጸመ ። ሐዋርያት መንፈስ ቅዱስን ተቀብለው የሞቱና የትንሣኤው ምስክሮች ሆኑ ፡ የመንፈስ ቅዱስ ጸጋ በነሱ ላይ ሲያድር ለቤተክርስቲያን ጉዞ አዲስ ምዕራፍ ተከፈተ ። ሊቁ ዮሐንስ አፈወርቅ እንዳለው “ይህች ዕለት የቤተ ክርስቲያን የልደት ቀን” ትባላለች ።

የጰራቅሊጦስ በዐል ከትንሣኤው በኋላ ባምሳኛው ቀን ይከበራል ። የትንሣኤው ቀለም በቤተ ክርስቲያናችን የሚፈጸመው የጰራቅሊጦስዕለት ነው ።

ዘጠኙ ዐበይት በዐላት ከተግባረ ሥጋ በመታቀብ የሚከበሩ ሲሆኑ የትመጣቸውና እንዲሁም የአከባበራቸው ሥነ ሥርዓት ከዚህ በላይ እንዳየነው ነው ። ከነዚህ ውስጥ “ሆሣዕና ፡ ስቅለት ፡ ትንሣኤ ፡ ዕርገትና ጰራቅሊጦስ፡በዐላት ዐዋድያት” ስለሆኑ በቀን አቆጣጠር መባጃ ሐመርን ተከትለው በኢየዐርግና በኢይወርድ ይመላለሳሉ ። ዕለታቸው ግን አይፋለስም ። ሆሣዕና ትንሣኤ ጰራቅሊጦስ እሑድን ፡ ስቅለት ዐርብን ፡ ዕርገት ሐሙስን አይለቅም ። ሌሎቹ “ትስብእት (ጽንስት) ፡ ልደት ደብረታቦር ፡ ጥምቀት” ግን አዋድያት አይደሉም ። ዕለታቸውም የተወሰነ አይደለም ።

ከዘጠኙ ዐበይት በዐላት ሌላ ዘጠኝ ንኡሳን በዐላት አሉ ። እነርሱም፡

1ኛ- ስብከት

2ኛ- ብርሃን

3ኛ- ኖላዊ

4ኛ- በዐለ ጌና

5ኛ- ግዝረት

6ኛ- ልደተ ስምዖን

7ኛ- ቃና ዘገሊላ

8ኛ- ደብረ ዘይት

9ኛ- መስቀል ናቸው ።

ሀ) ስብከት

ለ) ብርሃን

ሐ) ኖላዊ :-

እነዚህ ሦስት በዐላት ከልደት በፊት በሚውሉ ሦስት እሑዶች የሚታሰቡ ናቸው ።ነቢያት ‘ይወርዳል ይወለዳል’ ብለው በትንቢት ይጠባበቁት የነበረው ክርስቶስ “የዓለም ብርሃን ፡ የነፍሳት ጠባቂ ነው” ለማለት በቤተክርስቲያናችን የመዝሙርና የጸሎት ሥርዐት ከልደቱ ቀደም ብሎ ያሉት ሦስት እሑዶች “ስብከት ፡ ብርሃን ኖላዊ” ተብለው ተሰይመዋል ። አከባበራቸውም በስብሐተ እግዚአብሔር ነው ።

መ) በዐለ ጌና :-

ይህ በዐል የሚከበረው ታኅሣሥ 28 ቀን ነው ። በቤተ ክርስቲያናችን በዐላት ሁሉ ከዋዜማቸው ጀምሮ የሚከበሩ መሆኑ ግልጥ ነው ። ስለሆነም ይህ በዐል የጌታ የልደቱ ዋዜማ በመሆኑ በየዓመቱ የሚከበር ከመሆኑም በላይ በየወሩም “አማኑኤል” (እግዚአብሔር ከእኛ ጋር) ለሚለው ስሙ መታሰቢያ ሁኖ ተሰጥቶአል ።

ሠ) ግዝረት :-

ይህ በዐል የሚውለው ጥር ስድስት ቀን ነው ። በሙሴ ሕግ እንደተጻፈ (ዘሌ·12፡3) ሕፃን ሲወለድ በስምንት ቀኑ ይገዘራል ። ይህን የሙሴን ሥርዓት ለመፈጸም ጌታ በተወለደ በስምንተኛው ቀን ወደ ቤተ ግዝረት ገብቶአል ። ሉቃ· 2፡21 የተወለደው ታህሣሥ 29 ቀን ሲሆን ስምንተኛው ቀን የሚውለው ጥር 6 ቀን ነው ፡ ይህ ቀን ከዚያ ጊዜ ጀምሮ ሲከበር ይኖራል ።

ረ) ልደተ ስምዖን :-

ይህም በዐል ጌታ በተወለደ በአርባኛው ቀን የሚከበር ነው ። ጌታ ሥርዐተ ኦሪትን ትንቢተ ነቢያትን ሊፈጽም እንጂ ሊሽር ስላልመጣ ለሙሴ ሕግን የሰጠ ሲሆን የሙሴን ሕግ ፈጽሟል ። ከላይ እንዳየነው በስምንተኛው ቀን ወደ ቤተ ግዝረት ገብቷል አሁን ደግሞ በተጻፈው መሠረት ዘሌ·12 የሙሴን ሕግ ለመፈጸም “ዕጉለ ርግብ ፡ ዘውገ ማዕነቅ” ይዘው ወደ ቤተ መቅደስ ወሰዱት ። በዚያም የእሥራኤልን መጽናናት ይጠባበቅ የነበረው ስምዖን የሚባል ሽማግሌ ክርስቶስን ሳያይ እንደማይሞት ከመንፈስ ቅዱስ ተረድቶ ጌታ በእናቱ እቅፍ ወደ ቤተመቅደስ ሲገባ በእግዚአብሔር ፈቃድ ወጥቶ በእዚያ ስለነበረ ፡ ጌታን ከእመቤታችን ተቀብሎ ታቅፎ በሉቃስ ወንጌል በምዕራፍ ሁለት ከቁጥር 25–32 ያለውን ጸለየ ። ወደ ቤተ መቅደስ የገባበትና በስምዖን ዕቅፍ የታየበት ዕለት በቤተ ክርስቲያን ይከበራል ። ስምዖን ጌታን በታቀፈ ጊዜ ከእርጅናው ስለታደሰ በዐሉ የጌታ ሁኖ ሳለ ልደተ ስምዖን እየተባለ ይጠራል ።

ሰ) ቃና ዘገሊላ :-

ቃና በገሊላ አውራጃ የምትገኝ መንደር ናት በዚች መንደር ጌታ በሠርግ በዐል ላይ ተገኝቶ ነበር ። (ዮሐ· 2፡11–12)። ይህ ዕለት የጌታ የመጀመሪያ ተአምር የተገለጠበት ስለሆነ በታላቅ ሥነ ሥርዐት እናከብረዋለን ። ይህ በዐል የሚውለው በየካቲት 23 ቀን ነበር ፥ ጌታ ዕለቱን ተጠምቆ ዕለቱን ወደ ገዳመ ቆሮንቶስ ሄዷል ። ከተመለሰ በኋላ በሦስተኛው ቀን ወደ ሠርግ ቤት ተጠርቶ የካቲት 23 ቀን ውሃውን የወይን ጠጅ በማድረግ የመጀመሪያውን ተአምር አሳይቷል ። (ዮሐ· 2፡1–12)። አሁን ግን በዐልን ከበዐል ጋር ለማገናኘት ሲባል በተሠራው ሥርዓት መሠረት የጥምቀት በዐል በዋለ በነጋው ጥር 12 ቀን እናከብረዋለን ።

ሸ) ደብረ ዘይት :-

ደብረ ዘይት የወይራ ዛፍ የመላበት ተራራ ማለት ነው ። የሚገኘውም በኢየሩሳሌም በስተምሥራቅ 75 ሜትር ያህል ራቅ ብሎ ነው ። ጌታ ቀን በቤተ መቅደስ ሲያስተምር ደቀ መዛሙርቱ የዳግም ምጽአቱን ምሥጢር አንሥተው ጠይቀውት ምልክቱን ገልጦ ነግሮአቸዋል። (ማቴ· 24)።

የቤተ ክርስቲያናችን ሊቅ ቅ/ያሬድም የዐቢይ ጾምን እኩሌታ እሑድ የጌታ ዳግም ምጽአት መታሰቢያ አድርጎ መዝሙሩን በዳግም ምጽአት ደርሶታል ። ዕለቱም ደብረዘይት ይባላል ። ስለዚህ ይህ በዐል ስለክርስቶስ ዳግም ምጽአት ፡ ስለዓለም ፍጻሜ ስለትንሣኤ ሙታን የሚነገርበት ዕለት ነው ።

ቀ) መስቀል :-

የመስቀል በዐል የሚከበረው መስከረም 17 እና መጋቢት 10 ቀንነው ። ታሪኩም በመጠኑ እነሆ ፥ ጌታ በመስቀል ላይ ሙቶ ከተነሣ በኋላ ሕሙማን መስቀሉን እየዳሰሱ በመስቀሉ እየታሹ ይፈወሱ ነበር ። በዚህም ተአምራት እየተሳቡ ብዙዎች ክርስቲያን ሆኑ ። ይህን ያዩ አይሁድ መስቀሉን ባንድ ጥራጊ ማጠራቀሚያ ቦታ ጣሉት ። በየቀኑ የአካባቢው ኗሪ ሁሉ ጥራጊ ስለሚጥለበት ያ ቦታ እንደኮረብታ ሆነ ። ምንም እንኳ ለማውጣት ባይችሉ ክርስቲያኖቹ ያን ቦታ ያውቁት ነበር ።  

ከጊዜ በኋላ በጥጦስ ወረራ 70 ዓም ክርስቲያኖቹ ኢየሩሳሌምን ጨርሰው ለቀው ስለወጡና የከተማዋም መልክ ፈጽሞ ስለተለወጠ መስቀሉ የተዳፈነበት ቦታ ወዴት እንደሆነ ለማወቅ አልተቻለም ። በዚህም ምክንያት ከሦስት መቶ ዓመት በላይ ተዳፍኖ ቆይቷል ። በአራተኛው መቶ ክፍለ ዘመን (327) የንጕሥ ቆስጠንጢኖስ እናት ንግሥት ዕሌኒ ይህን ታሪክ ትሰማ ነበርና አስቆፍራ ለማስወጣት ጉዞዋን ወደ ኢየሩሳሌም ቀጠለች ። እዚያም ደርሳ ኮረብታ የሆነውን ሁሉ ብታስቆፍር መስቀሉ ያለበትን አላገኘችውም ። ሰውም ብትጠይቅ የሚያውቅላት አላገኘችም ። በመጨረሻ ግን የመስቀሉ መውጣት የእግዚአብሔር ፈቃዱ ነበርና አንድ አረጋዊ ስሙ ኪርያኮስ የሚባል (ኪራኮስ ያሬድ ድጓ ዘዕሌኒ) የዕሌኒን መቸገር አይቶ እንደሚከተለው ይመክራታል ። “አንቺም በከንቱ አትድከሚ ሰውም በከንቱ አታድክሚ እንጨት አሰብስበሽ ከምረሽ ዕጣን አፍሺበት በእሳትም አያይዢው ፥ የዕጣኑ ጢስ ወደላይ ወጥቶ ወደታች ሲመለስ አቅጣጫውን አይተሽ አስቆፍሪው ፥ በዚህ ምልክት ታገኝዋለሽ” አላት ፥  (ስንክሳር መጋቢት 10) እሷም ያላትን ሁሉ አደረገች ። “ዘዕጣን አንጸረ ሰገደ ጢስ” (ድጓ ዘዕሌኒ) የዕጣኑ ጢስ ወደ ላይ ወጥቶ ወደ ታች ሲመለስ መስቀሉ ያለበትን ቦታ በጣት ጠቅሶ እንደማሳየት ያህል አሳየ ፥ ያን ምልክት ይዛ አውጥታዋለች ። “በጎልጎታ ዘደፈኑ አይሁድ ዮም ተረክበ ዕፀ መስቀል ” (ድጓ ዘዕሌኒ) ። ይህን በዓል በመላው ዓለም ያሉ ክርስቲያኖች ያከብሩታል ። በሀገራችን በኢትዮጵያ ግን የላቀና ልዩ የሆነ የአከባበር ሥርዐት አለው ። የመስቀል በዐል ከጥቢ ወራት መግቢያ ጋር የተያያዘ ስለሆነ የተለየ ድምቀት አለው ።

መስከረም 16 በከተማም ሆነ በገጠር በየአካባቢው “መስቀል አደባባይ መስቀል ተራራ” ተብሎ በተወሰነውና በተከበረው ቦታ ሕዝቡ ከየቤቱ ችቦውን እንጨቱን እያመጣ ይደምራል ። ካህናቱም በደመራው ፊት ለፊት ጸሎት አድርሰው “መስቀል አብርሀ ፥ በከዋክብት አሠርገወ ሰማየ እምኵሉሰ ፀሐየ አርአየ” እያሉ ደመራወን እየዞሩ ይዘምራሉ ። ቀጥሎም ሕዝቡ ፡ “ኢዮሃ አበባዬ መስከረም ጠባዬ” እያሉ ደመራውን ይዞራሉ ሕዝቡ በየደጁ ችቦውን እያበራ ደስታውን ሲገልጥ ያመሻል ። በአሥራ ሰባት ጧት ደመራው ይለኮሳል። በአዲስ አበባና በአንዳንድ ክ/ሀገር በ16 ማታ  ደመራው ይለኮሳል። አመድ እስኪሆን ድረስ ይቃጠላል። ደመራው የተጸለየበትና የተባረከ ስለሆነ ሕዝቡ ሕመቱንና ትርኳሹን እየተሻማ ወደየቤቱ ይዞ ይሔዳል ፤ ሰውም ከብትም ይቀባዋል ።

ንግሥት ዕሌኒ መስከረም 17 ቀን ማስቆፈር ጀምራ መጋቢት 10 ቀን መስቀሉ ስለተገኘና ስለወጣ መስከረም 17 እና መጋቢት 10 ቀን እንደ አንድ በዐል ተቆጥሮ ይከበራል ።

ከነዚህ ሌላ የእመቤታችን ሠላሣ ሦስት በዐላት በዓመት በኢትዮጵያ ከጥንት ጀምሮ ሲከበሩ የኖሩ ናቸው ። አሁንም ይከበራሉ። እንዲሁም በየወሩ በ29 የሚውለው በዓለ እግዚእ ፥ በ12 የሚውለው የቅዱስ ሚካኤል በዐል ፥ እንዲሁም የሐዋርያት በዐለ ዕረፍት ይከበራሉ ።

የዓመት በዐላት በኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን የሚከበሩት በሥርዐተ ዑደት ነው ። ለበዐሉ የተዘጋጀው መዝሙር እየተዘመረ ታቦቱ ከመንበሩ ተነሥቶ ቤተ ክርስቲያኑን ሦስት ጊዜ ከዞረ በኋላ ትምህርት ተሰጥቶ ሠርሖተ ሕዝብ ይሆናል ። ይህ የሚሆነው ጧት በሚቀደስባቸው ዕለታት ነው ። ውሎ ቅዳሴ ከሆነ ግን ዑደት ተደርጎ ትምህርት ከተሰጠ በኋላ ታቦቱ ሲመለስ ጸሎተ ቅዳሴ ይጀመራል ። ጸሎተ ቅዳሴው ሲፈጸም ሠርሖተ ሕዝብ ይሆናል ።

የአጽዋማትና የበዐላት ኢየዓርግና ኢይወርድ የሚገኝበት ትምህርት “ባሕረ ሐሳብ” (መርሐ ዕውር) በተሰኘው የቁጥር መጽሐፍ ነው ።

በየዓመቱ በኢየዐርግና በኢይወርድ የሚመላለሱት አጽዋማትና በዐላት የሚውሉበት ዕለት የሚታወጀውም መስከረም 1 ቀን በርእሰዐውደ ዓመት ቅዱስ ዮሐንስ ዕለት ነው ።

የኢትዮጵያ ዘመን መለወጫ ወይም የአዲስ ዓመት መጀመሪያ ወር መስከረም ነው ። ይህም የጥፋት ውሃ መጉደል የጀመረበትና ከጥፋት ውሃ በኋላ የክረምትና በጋ መፈራረቅ እንደማያቋርጥ እግዚአብሔር ለኖኅ ቃልኪዳን የሰጠበት ወር ነው ። (ዘፍ· 8፡13–22 ፥ ኩፋሌ 7፡19-30)። የዕብራውያንና የግብፅ ዘመን መለወጫም ይኸው መስከረም ነው ። ቤተ ክርስቲያናችን ጥንታዊትና የብሉይ ኪዳን ትውፊት ያላት ስለሆነች ፡ ወሩም የዘመን መለወጫ እንዲሆን የተሰጠው ምክንያት ትክክለኛ በመሆኑ ይህን ሥርዐት ጠብቃና አስጠብቃ ትኖራለች ።

ሥዕል በኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያን ከጥንት ጀምሮ የአክብሮት ሥርዐተ ትምህርት አለው ። ሥዕል ከክርስትና በፊት በቤተ አይሁድ የታወቀና ከአምልኮት ጋር የተያያዘ ነበር ።

በብሉይ ኪዳን በታቦተ ሕጉ ላይ ሥዕለ ኪሩብን እንዲሥል ራሱ እግዚአብሐር ሙሴን አዞታል ። (ዘፀ· 25፡19 ፥ 37 ፡7 ፤ 1ኛ ነገ· 6፡23 ፤ 2ኛ ነገ· 6፡2-17 ፤ ሕዝ· 9፡3 ፥ 10፡3 ፤ ሄኖክ 14፡11) ። እነዚህ የኪሩቤል ሥዕሎች ከታቦቱ አይለዩም ፡ ምክንያቱም ታቦት የእግዚአብሔር መገለጫ ዙፋን ስለሆነ ነው ሥዕለ ኪሩቤልም የፀወርተ መንበር ኪሩቤል አምሳል ነውና ። የሚሣሉትም እንደሚናተፍ አውራ ዶሮ ሁነው ነው ።

ሥዕል በቤተ ክርስቲያን የተጀመረበት ታሪካዊ ምክንያት አለው ። በቤተ ክርስቲያን ታሪክ እንደሚታወቀው የመጀመሪያዎቹ ክርስቲያኖች ትምህርታቸውን ያስፋፉት ዋሻ ፈልፍለው ጉድጓድ ቆፍረው በዋሻ በፍርኩታ (ካታኮምፕ) ግበበ ምድር ውስጥ ነው ። ከዚህም ግበበ ምድር ውስጥ የሰማዕታትን አፅም እየሰበሰቡ ጸሎት ይጸልዩ ፡ ትምህርት ያስተምሩ ነበር ። በዚህም አማኞች እየመጡ የማኅበሩ አባል መሆን ጀመሩ በዚህ ጊዜ የክርስትናን ትምህርት አስፋፍቶ ለማስረዳት በቂ መጻሕፍት ስላልነበሩ እንደ ልብም ወጥቶ ለመፈለግና ለማዘገጀት ነፃነት ስለአልነበራቸው ከመጽሐፍ ቅዱስ ውስጥ አንዳንድ ምሳሌዎችን በሥዕል እያቀረቡ ማስተማር ጀመሩ ።

ሥዕሎችንም የሚሥሉት :-

እረኛው በጉን እንደተሸከመ አድርገው ነው ። ይህም “ክርስቶስ በእርሱ ያመኑትን በእርሱም አምነው የሞቱትን ሁሉ የሚያድናቸው ቸርና ታማኝ ጠባቂ መሆኑን ለማስረዳት” ነበር ። ሌላው ሥዕላቸውን የሚጀምሩት በብሉይ ኪዳን ታሪክ ነበር ። ለምሳሌ የመጀመሪያዎቹ ሰዎች አዳምና ሔዋን እንዴት እንደተሳሳቱና ያሳሳታቸውንም እባብ በመካከላቸው አድርገው ነበር ። (ዘፍ· 3፥1–7) በምህላና በጸሎት ላይ ያለችን የምእመን ነፍስ በመርከብ ውስጥ ያለውን ኖኅን አስመስለው ይሥሉአት ነበር ። (ዘፍ· 7፤1–24) ።

 ከዚህም ጋር የሐዲስ ኪዳንን ታሪክ በዚሁ

• ግበበ ምድር የመልአኩ የቅዱስ ገብርኤል እመቤታችንን ማብሰር ፡
• የጌታችን የመድኃኒታችን የኢየሱስ ክርስቶስ በይሁዳ አውራጃ በዳዊት ከተማ ቤተልሔም ምድረ ኤፍራታ መወለድ ፡ ሰብአ ሰገል በቤተ ልሔም ዋሻ ለተወለደው ሕፃን ክርስቶስ አምኃ ሲያቀርቡ ፡
• የጌታ ጥምቀትና የሦስት ዓመታት ከሦስት ወራት ትምህርት ጋር የሠራውን ተአምራት ፡
• በገሊላ አውራጃ በቃና ስለተደረገው የመጀመሪያው ተአምር ፡
• የጌታ ስቅለቱን ሞቱን ፡ ትንሣኤውን ፡ ዕርገቱንና ዳግም ምጽአቱን ፡
• እመቤታችን ምስለ ፍቁር ወልዳ በግራዋ በኩል ኢሳይያስ ወደ እስዋ እያመለከተ “ናሁ ድንግል ትፀንስ ወትወልድ ወልደ” ብሎ የተናገረላት ይህች ናት እንደ ማለት ነው ።

ይህንና ይህን የመሳሰሉ በጥንት የክርስቲያኖች መሸሸጊያ ዋሻዎች ተሥለው ተገኝተዋል ። ይህ ሁሉ የተደረገው ከላይ እንደተገለጸው የሃይማኖትን ታሪክ ለማስተማር ነው ።

በሌላም በኩል ስለጌታ ሥዕል ብዙ ታሪክና ትውፊታዊ ትምህርት አለ ። ከሚነገሩት ታሪኮችም አንዱ የጌታን የነገረ መስቀሉን ታሪክ ሐዋርያው ዮሐንስ እንደሣለው የሚተረከው ነው ። ዮሐንስ ወንጌላዊ በዕለተ ዓርብ እንዳየው አድርጎ ጌታን ሥሎታል ። ስዕሉም “በከመሰቀሉኒ አይሁድ ቅድመ ዕራቅየ በኢየሩሳሌም ዳግመ ትሰቅለኒኑ በሮም” የሚል ድምጽ አሰምቷል ። ወዲያውም ከለሜዳ አስታጥቆ ሥሎታል ። ከለሜዳ አሳታጥቆ መሣል የመጣም ከዚያ ወዲህ ነው ። ዮሐንስ ወንጌላዊም ሥሎ ሲጨርስ ሥዕሉን ቢስመው ከንፈሩ ከሥዕሉ ጋር ተጣብቆ ቆይቶአል ። ይህ ሁሉ ከሥዕሉ የታየው ተአምራት ነው ።

የእመቤታችንን ሥዕል በመጀመሪያ የሣለ ወንጌላዊው ሉቃስ ነው ። በእኛም ቤተ ክርስቲያን የጸሎትና የመዝሙር መጻሕፍት የእመቤታችንን ሥዕል ወንጌላዊው ሉቃስ መሣሉን ይናገራሉ ።

“ሰላም ለሥዕልኪ እንተ ሠዐላ በእዱ ፡ ሉቃስ ጠቢብ እምወንጌላውያን አሐዱ” ይላል ። (መልከዐ ሥዕል ፡ ስንክሳር ጥቅምት 22 ቀን) ።

ሥዕል በቤተ ክርስቲያን ሁለት ዓይነት መልእክት አለው ። ከእነዚህም አንዱ ተአምራት ነክ የቅዱሳት መጽሕፍትን ታሪኮች ማንበብ ለማይችሉ ሰዎች ለማስረዳት ሲሆን ሁለተኛው ደግሞ ማንንም ሳይፈራና ሳያፍር ስለሃይማኖቱ መስክሮ በሰማዕትነት የሞተ ወይም ስለ ዓለምና ስለራሱ በመጸለይ መላ ሕይወቱን ከፍትወታት እኩያት ከአጋንንት ጋር በመጋደል ያሳለፈውን ሰማዕት ወይም ጻድቅ በሥዕል ለማስታወስ በሥዕሉም አማካይነት እያንዳንዱ ምእመን ለሥዕሉ ባለቤት ያለውን ክብርና ፍቅር ለመግለጥ ነው ።

በሥዕል ፊት ቆሞ መጸለይ ከባለ ሥዕሉ ረድኤትን ፡ በረከትን መለመን ፡ መማጠን ነው ። ለሥዕል የጸጋ ስግደትን መስገድ ፡ ሥዕልን መሳለም ፡ በሥዕሉ አማካይነት ለሥዕሉ ባለቤት ክብርንና ፍቅርን ለመግለጥ ነው ። ይኸውም የቤተ ክርስቲያን ህልወና ከታወቀበት ጊዜ ጀምሮ የነበረ ጥንታዊ ትውፊት ነው ።

በቤተ ክርስቲያናችን ሥርዐት ለተሣሉና በጸሎት ለከበሩ የጌታ ፡ የእመቤታችን ፡ የቅዱሳን መላእክት ፡ ጻጽቃንና ሰማዕታት ሥዕሎች የጸጋ ፡ የአክብሮት ስግደት ፡ አስተብርኮና አድንኖ ማቅረብ እንደሚገባ ቤተ ክርስቲያናችን ታምናለች ፡ ታስተምራለች ። ስለስለ

“ ቅድመ ሥዕልኪ እሰግድ ፡ ወለሥዕለ ወልድኪ እገኒ  ።

ማርያም ድንግል ማርያም እመ አዶኒ” (መልክዐ ሥዕል) ።

መስቀል በቤተ ክርስቲያን ሕይወት ውስጥ ከፍተኛ ክብር አለው ። መስቀል በነቢያት ትንቢትና ምሳሌ መሠረታዊ ይዘት አለው ።

ትንቢት

“ሐረገ ወይን ኮነ መድኃኒት ዘእምሐሢሦን ይትዝም ወበጎልጎታ የተክል” (መሐልይ 5፡2)  ።

“ወወሀብኮሙ ትእምርተ ለእለ ይፍርሁከ ፡ ከመ ያምሥጡ እምገጸ ቅስት ፡ ወይድኀኑ ፍቁራኒከ”

(መዝ 59፡4) ተብሎ ተነግሮለታል ።

ምሳሌ፡

የኖኅ መርከብ የተሠራችበት እንጨት ። (ዘፍ· 7–6) ።

ሙሴ የፈርዖን መሰግላንን ድል ያደረገበት በትር ። (ዘጸአ· 4፡2– 9 ፤ እርዌ ብርት ዘኁል 21፡9)።  የመስቀል ምሳሌዎች ናቸው ።

ከጌታችን ከመድኃኒታችን ከኢየሱስ ክርስቶስ ስቅለት በፊት መስቀል የመቅጫ ፡ የርግማንና የውርደት ምልክት ነበር ። (ዘዳግ· 21፡23 ፤ 2ኛ ቆሮ· 5፡21 ፤ ገላ· 3፡13) ።

 ከጌታችን ከመድኃኒታችን ከኢየሱስ ክርስቶስ ስቅለት በኋላ ግን የክርስቶስ መስቀል የመንፈሳዊ ነፃነታችን ዓዋጅ የተነገረበት ሰላማዊ ዙፋን (መዝ· 2፡6 እና 7፡44) ስለሆነ ለክርስቲያኖች ሁሉ የነፃነት ናየድል ምልክት ነው።“ገብረ ሰላመ በመስቀሉ” ክርስቶስ ሰላምን ነፃነትን በመስቀሉ አደረገ ። (ኤፌ· 2፡15–17) ።

ታላቁ ቆስጠንጢኖስ በብርሃን ቅርፅ ያየው መስቀል የድል ምልክት ሁኖ ይኖራል ። የመስቀል አማናዊና ምሥጢራዊ ኃይል ቅዱስ ጳውሎስ እንዳለው ላመኑ ነው እንጂ ላላመኑ ስንፍና ነው ። (1ኛ ቆሮ· 1፡18 ፤ ፊል· 3፡18) ። እንዲያውም መስቀልን ኃይለ እግዚአብሔር ነው ማለቱ ዋዛ ይመስላቸዋል ። የክርስቶስ መስቀል ለሞት ለአጋንንት መቅጫ ሆኖል ። “በመስቀሉ ዐሮ አግረረ ወልድ ዘዓለመ ፈጠረ”። (ቅዱስ ያሬድ መዋሥዕት) ። ምእመናን በክርስቶስ አምነው በመስቀል አጋንንትን መናፍቃንን ፍትወታት እኩያትን ድል ሲያደርጉ ይኖራሉና ።

ከዚህ የተነሣ የክርስቲያኖች ኪነ ጥበብ ሁሉ ምልክቱ መስቀል ሆነ በልብሳቸው በመጽሐፋቸው በቤት ዕቃቸው ሁሉ የመስቀል ምልክት አለበት ።

በሀገራችንም ጥልፉ ዝምዝሙ ጌጣ ጌጡ ሌላው ቀርቶ ክርስቲያኖች በግንባራቸውና በሌላውም አካላቸው በመስቀል ቅርፅ ይነቀሳሉ ። በሕይወተ ሥጋ ሳሉ ብቻ ሳይሆን ከሞቱ በኋላ መስቀል ከምእመናን አይለይም ። አጽማቸው በሚያርፍበት በመቃብራቸው ላይ ሁሉ የመስቀል ቅርፅ ከዕፅ ወይም ከድንጋይ ይሠራል ። በመቃብራቸውም ላይ መደረጉ መስቀል የሞትና የመከራ ምሳሌ መሆኑ ቀርቶ የትንሣኤና የሕይወት ምልክት መሆኑን ለመግለጥ ነው።

ከዚህ በላይ እንደገለጥነው ሥዕልና መስቀል በክርስቲያኖች ሕይወት ከፍተኛ ክብር ስላላቸው የኢትዮጵያ ቤተ ክርስቲያንም በራሷ ኪነ ጥበብ በራሷ ሊቃውንት የተዘጋጁትን ሥዕልና መስቀል በጸሎተ ቡራኬ በማክበር በቤተ ክርስቲያን ምእመናንን ስታገለግልባቸው ትኖራለች ። መስቀል በቤተ ክርስቲያን አገልግሎት ቡራኬ ይባረክበታል ።

ካህናት ሥልጣነ ክህነት ከተቀበለበት ጊዜ ጀምረው መስቀል ይይዛሉ በመስቀል ይባርካሉ ። ምእመናንም ይሳለሙታል ።

በዚህም መሠረት ፡

“መስቀል ኃይልነ ፡

መስቀል ዕንዕነ ፡

መስቀል ቤዛነ ፡

መስቀል መድኃኒተ ነፍስነ ፡

አይሁድ ክህዱ ንሕነሰ አመነ ወእለ አመነ በኃይለ መስቀሉ ድኅነ”

እያለች ቤተክርስቲያን ትዘምራለች ትጸልያለች ።

ለመስቀልም የጸጋና የአክብሮት ስግደት ፡ አስተብርኮና አድንኖ ማቅረብ እንደሚገባ “ወንሰግድ ውሰተ መካን ኀበ ቆመ እግረ እግዚእነ” (መዝ· 131፡7) ። “ለመስቀልከ ንሰግድ ኦሊቅነ ወለትንሣኤከ ቅድስት ንሴብሕ ኵልነ” (ቅዱስ ያሬድ ጾመ ድጓ) የሚለውን መሠረት በማድረግ ታስተምራለች ።

ንዋያተ ቅድሳት ምሥጢራተ ቤተ ክርስቲያንን ለመፈጸም የሚያስችሉ የከበሩ ንዋያት ናቸው ። ለምሥጢራተ ቤተ ክርስቲያን አፈጻጻም አገልግሎት የሚውሉ የተለያዩ ንዋያተ ቅድሳት አሉ ።

እነዚህም፡

• ጻሕል ፡ ቅዱስ ሥጋው የሚፈተትበት ነው ።
• ጽዋዕ ፡ ክቡር ደሙ የሚቀዳበት ነው ።
• ዕርፈ መስቀል ፡ ክቡር ደሙ የሚሰጥበት ነው ።
• ማሕፌድ ፡ በጌታ መግነዝ አንጻር ኅብስተ ቁርባኑ የሚሸፈንበት ነው ።
• መሶበ ወርቅ ፡ ኅብስተ ቁርባኑ ከቤተልሔም ወደ ቤተ መቅደስ የሚገባበት ነው ።
• ጽንሐሕ ፣ ለማዕጠንት አገልግሎት የሚውል ነው ።
• ቃጭል ፡ በቅዳሴ መግቢያ ፡ ፃኡ ንዑስ ክርስቲያን ሲባል እግዚኦታ በሚደርስበት ጊዜ ፤ ድርገት በሚወረድበት ጊዜና በሌላም በጸሎተ ምህላ ጊዜ አገልግሎት የሚሰጥበትና ሌሎችም ለምሥጢራተቤተ ክርስቲያን አፈጻጸም አገልግሎት የሚውሉ ሁሉ ናቸው ።

እነዚህ ሁሉ ንዋያተ ቅድሳት ከላይ ለተገለጸው አገልግሎት የሚውሉት በጸሎት ፡ በሜሮንና በቡራኬ ከከበሩ በኋላ ነው ። ንዋያተ ቅድሳትን ለማክበር የሚጸለየው ጸሎትና የቅብዐ ሜሮን አፈጻጸም ሥርዐት በሥርዐተ ቅዳሴ መጽሐፍ ተጽፎ ይገኛል ።

ልብሰ ተክህኖልብሰ ተክህኖ ካህናት ምሥጢራተ ቤተ ክርስቲያንን ለምእመናን ለመፈጸም በቤተ ክርስቲያን አገልግሎት ጊዜ የሚለብሱት በጸሎት የከበረ በአሠራርም በማስቀመጫም የተለየ የመንፈሳዊ አገልግሎት ልብስ ነው። ይኸውም፡

ሀ) የሚቀደስባቸው አልባሳት በቤተ ክርስቲያን ዕቃ ቤት ሊቀመጡና በንጽሕና ሊጠበቁ ይገባል ። ከዚህ ውጭ በሌላ ቦታ እንዲቀመጡ ለሌላ ጉዳይም እንዲውሉ ያልተፈቀደለትም ሰው እንዲለብሳቸው አልተፈቀደም ። (ሕዝ· 44 ፤ 17 19 ፡ ፍት· መን· አንቀጽ 12) ።

ለ) ካህናት የሚደርቡት ካባ ላንቃ 5 መንዲል (ከልጅ) ያለው እንዲሆን ታዟል ።

ሐ) ካህናት በቅዳሴ ጊዜ የሚለብሱት ልብስ እስከ ተረከዛቸው የሚደርስ መሆን አለበት ። (ፍት· መን·    አንቀጽ 12 ፡ በስ)።

መ) ካህኑ ልብሰ ተክህኖ ከመልበሱ በፊት ልኩ የሚሆነውን መርጦ ይለብሳል ፡ ካህን ልብሰ ተክህኖ ከለበሰ በኋላ ማውለቅ አይገባውም ። ቀሚሱ ከረዘመበት ይታጠቀዋል ። (ዘፀ· 28፡243 ፥ ፍት· መን አንቀጽ 12፡በስ)።

ሠ) ካህኑ ልብሰ ተክህኖ ከመልበሱ በፊት ጳጳስ ካለ በጳጳስ አስባርኮ ይለብሳል ። ከሌለ ራሱ ባርኮ ይለብሳል ። ዲያቆናቱም አስባርከው ይለብሳሉ ። እነዚህ ንዋያተ ቅድሳትና አልባሰ ክህነት ሁሉ ወደ ቤተክርስቲያን ከገቡና በጸሎተ ቡራኬ ከከበሩ በኋላ ወደ ሌላ ቦታ ሊወሰዱና ለሌላ ለሥጋዊ አገልግሎት ሊውሉ አይገባም ። (ሕዝ‧ 44፡17– 19 ፥ ፍት‧መን‧አን‧ 12) ።

እነዚህን ንዋያተ ቅድሳት ከቤተ ክርስቲያን አውጥቶ የሚወስድና ለማይገባ ሥራ የሚያውል ቢኖር ፡ እንደ ዖዝያንና እንደ ብልጣሶር ጥፋትንና መቅሠፍትን በራሱ ላይ ያመጣል ። (2ኛ ዜና‧መዋ‧26፡18– 20 ፥ ዳን‧ 5፡ 1–31)።